Zwijgen is (ook) handelen

Zwijgen is (ook) handelen

28/10/2020

‘Stilte heeft vele gezichten. (…) het is waarschijnlijk de meest ambigue van alle linguïstische vormen. (…) Het kan de communicatie ten goede komen of schade berokkenen. Enerzijds is stilte nuttig wanneer men beleefd wil zijn door alle opties open te laten. Stilte geeft aan de toehoorder de tijd om na te denken over een antwoord en het kan gebruikt worden als een strategie om een conflict te vermijden. Het is gemakkelijker om de stilte dan om woorden ongedaan te maken. Anderzijds bestaat de kans dat iemands zwijgen op een bepaald ogenblik door de andere partij geïnterpreteerd kan worden als een teken van vijandigheid of selectieve doofheid of domheid.’ [1]

 Dit citaat, vind ik, is een goede samenvatting van de vele betekenissen die stilte en zwijgen kunnen hebben, gewild of ongewild. Het maakt duidelijk dat ook zwijgen vaak een handeling is of als dusdanig gepercipieerd wordt. Zoals alle andere taaluitingen is ook de betekenis van zwijgen in grote mate gebonden aan de context en cultuur waarin je het doet. Verder zullen ook je lichaamshouding en gezichtsexpressie in grote mate beïnvloeden hoe je zwijgen geïnterpreteerd wordt. In latere bijdragen kom ik uitgebreid terug op zwijgen en het inlassen van stilte als onderdeel van luisteren en het voeren van effectieve gesprekken als leider. Deze bijdrage gaat vooral over de risico’s van de eerdergenoemde dubbelzinnigheid van zwijgen.

Zwijgen is in verschillende culturen verbonden en beladen met conventionele betekenissen. Eén van de meest voorkomende is zeker ‘zwijgen is toestaan’ of sterker: ‘zwijgen is instemmen’. Stel, je CEO heeft net een voorstel ter tafel gelegd waarvan je weet dat verschillende collega’s het niet steunen. Sommige onder hen hebben morele bezwaren, anderen vinden het te gek voor woorden. Maar niemand neemt het woord. Je CEO vraagt of iedereen akkoord gaat met zijn voorstel. Je ziet hoe je collega’s een schichtige blik op elkaar werpen of zich verbergen achter hun laptop. Het blijft oorverdovend stil. ‘Dat is dan beslist,’ besluit hij de vergadering. Zwijgen, niet spreken, kan dus ook betekenen dat je je verantwoordelijkheid wilt ontlopen of dat er onvoldoende psychologische veiligheid is om je mening te geven.    

Zwijgen kan ook een manier zijn om je machtspositie te tonen, bijvoorbeeld tijdens onderhandelingen waar je niet meer over de brug hoeft te komen omdat wat op tafel ligt helemaal OK is voor jou - maar niet noodzakelijk voor de andere partij: “laat hem nu maar met een tegenvoorstel komen,” zou dan je redenering kunnen zijn. Maar net zo goed kan zwijgen een teken van onmacht zijn: je hebt of vindt bijvoorbeeld de woorden niet om iemand te troosten of om iemand van antwoord te dienen die al zijn verbaal geweld op je loslaat of je met zijn kennis wilt overtroeven.   

Een ander typisch kenmerk van zwijgen is dat het toelaat om er nadien de betekenis aan te geven die je opportuun vindt: ‘je hebt toen niets meer gezegd dus ging ik ervan uit dat je het eens was met mij’, of ‘je zweeg, het was toch duidelijk dat je het geen goed voorstel vond’…

Net zoals spreken heeft zwijgen zijn eigen retorische kenmerken. Denk aan het laten vallen van een korte pauze wanneer je je laatst uitgesproken woorden extra gewicht wil geven en ze even laten inzinken bij je gesprekspartner of publiek.

Het risico dat zwijgen, de ‘meest ambigue van alle linguïstische vormen’, verkeerd begrepen wordt is zo mogelijk nog groter dan dat het geval is bij wat je zegt of schrijft. Zelfs wanneer je denkt dat je je voldoende bewust bent van de betekenis van jouw of andermans zwijgen, doe je er goed aan duiding te geven aan jouw zwijgen of dat van je gesprekspartner te bevragen. Kwestie van misverstanden te vermijden, inhoudelijke of relationele.

Maar het bewust inlassen van stilte kan ook wonderen doen in de gesprekken die je als leider voert. Denk aan de stilte die je laat vallen om je medewerker de kans te geven na te denken over de persoonlijke vraag die je stelde tijdens een coachend gesprek. Of aan de stilte die volgt nadat je een moeilijke boodschap gegeven hebt.

Zwijgen kan inderdaad ook net een heel geschikte manier zijn om te reageren, bijvoorbeeld wanneer woorden tekortschieten:

ZIEKENBEZOEK[2]

Mijn vader had een lang uur zitten zwijgen
bij mijn bed.
Toen hij zijn hoed had opgezet
zei ik, nou, dit gesprek
is makkelijk te resumeren.
Nee, zei hij, nee toch niet,
je moet het maar eens proberen.

Het bewust gebruik maken van stilte tijdens gesprekken die er toe doen, komt uitvoerig aan bod in volgende bijdragen.

[1] Adam Jaworski: The Power of Silence (Sage Publications, 1993) (mijn vertaling)

[2] Uit de bundel Beemdgras (1968) van Judith Herzberg