Woorden zijn (ook) daden

Ik zag vanmorgen deze video op Twitter waarin Angela Merkel het heeft over het belang van het juiste gebruik van woorden en zinnen, in het bijzonder voor personen in een leiderschapsrol. In deze bijdrage deel ik daar graag enkele reflecties over:

Spreken is handelen

Woorden zijn vaak daden. Dat is wat de Amerikaanse filosofen John Austin en John Searle beweren. In dat verband spreekt die laatste over “speech acts”. Uitspraken als deze zijn inderdaad ook gewoon feitelijke handelingen:

“Ik verklaar deze Olympische Spelen voor geopend.”

“Vandaag roep ik de onafhankelijkheid uit van ons land.”

“Je bent ontslagen.”

“Ik geef je een salarisverhoging van 7%.”

“Ik wijk niet meer van mijn standpunt af.” (Dat waren de woorden die een deelnemer aan een van onze leertrajecten gebruikte tijdens een oefening over het hanteren van een effectieve balans tussen advocacy en inquiry….)

Het uitspreken van deze zinnen, binnen de juiste context, staat gelijk aan het uitvoeren van een handeling. Zo lang je ze niet uitgesproken hebt, heb je het niet gedaan. Van zodra je ze wel hebt uitgesproken, heb je dus ook gehandeld. Maar je kan even goed stellen dat heel veel van wat we zeggen het stellen van een daad is. 

“Indien je niet stopt met het sturen van e-mails zonder opgave van onderwerp, reageer ik niet meer op je berichten.” Dat is het geven van een waarschuwing en wellicht ook van advies.

 “Ik vind je mooi staan met die jurk.” Dan heb je dus een compliment gegeven. Mogelijk is dat ook een daad van verleiding of van vleierij.

 “Je hebt die opportuniteit vakkundig om zeep geholpen.” Dat is het uiten van kritiek - of het kan ook een manier zijn om je eigen verantwoordelijkheid te minimaliseren of ontlopen. 

Een andere gelijkenis met het stellen van een daad is dat wat je zegt (of als schriftelijke boodschap hebt verstuurd) niet ongedaan kan maken. In zijn boek “Skilled interpersonal communication”gebruikt Owen Hargie dit beeld: ‘communicatie is als een tube lijm; wanneer het eruit is kan het er niet meer terug in zonder dat het een knoeiboel wordt’ (mijn vertaling).

 To speak is to act, is dus geen loze bewering. Dat is waarschijnlijk de reden waarom een opmerking als “het zijn maar woorden, je hoeft daar niet zo zwaar aan te tillen” weinig indruk maakt op iemand die zonet beledigd werd. Of waarom het met veel passie en overtuiging herhalen van “ik heb een droom” mensen in beweging zet.

Ook een begrip als hate speech geeft aan dat het uitspreken van woorden geen vrijblijvend tijdverdrijf is of het louter verstrekken van waardenvrije informatie. De Amerikaanse filosofe Judith Butler zegt daarover in een interview: ‘Woorden zijn niet alleen uitdrukkingen van ideeën. Het zijn sociale acties. Als ik in een huwelijk trouw beloof of iemand bedreig, dan is dat een actie in de wereld. Taal kan mensen verwonden op dezelfde manier als een geweer dat kan. Misschien niet precies op dezelfde manier, maar het is vergelijkbaar.’De zwarte Amerikaanse schrijfster Toni Morrison zei het zo in haar aanvaardingstoespraak bij de uitreiking van de Nobelprijs voor literatuur: “oppressive language does more than represent violence; it is violence; does more than represent the limits of knowledge; it limits knowledge.” Woorden doen ertoe.

Hetzelfde geldt natuurlijk voor schrijven. Een bekend vers van de Nederlandse dichter Remco Campert luidt “poëzie is een daad”. Later werd daar door anderen van gemaakt: “poëzie is een daad van verzet”. Je kan je voorstellen dat, binnen een bepaalde context en voor een bepaalde lezer, dat ene zinnetje heel veel kan betekenen. Maar ook wanneer jij dat stukje schrijft voor het personeelsblad of een e-mail aan een klant, aandeelhouder of medewerker, handel je: je informeert, je neemt een standpunt in, je geeft advies, je keurt iets af of goed… Kortom, je stelt een daad. En een daad is maar beter weldoordacht en doorvoeld. Van Dale definieert “daad” niet voor niets als een “handeling, bewust en met een bepaald doel gedaan”...